Mendi batean artzain bat bizi zen bere etxolan. Egun batean otsoa, hartza eta basurdea agertu zitzaizkion eta otsoak esan zion artzainari:

– Guk hil eta jan behar zaitugu!

Gizona, ikaraturik, hilko zutela susmatzen hasi zen, eta pentsatzeko denbora behar zuenez, zera esan zien:

– Utziko didazue lehendabizi pixka bat jaten?

– Bai, bai, jan ezazu nahi duzun guztia.

Orduan artzainak etxolan zuen txingarra hartu eta sutan erretzen jarri zuen. Bere punttuan zegoenean, otsoari eman zion txingar xafla bat probatzeko.

– Tori, jan ezazu.

Otsoak hartu eta rau! irentsi zuen.

– Ongi ona da!

Gero, eman zion hartzari eta berak ere:

– Aski ona dago, bai!

Ondoren, basurdeari ere eman zion:

– Zein ona den! -basurdeak.

Orduan otsoak galdetu zuen:

– Baina zer da hau? Gauza goxo hau?

Eta artzainak erantzun:

– Hau basurdekia da.

– Orduan, basurdea hil eta jan behar dugu!
Basurdea hil eta jan behar dugu! -otsoak.

Haien laguna izan arren, hiruren artean hartu eta hil zuten basurdea. Otsoak segituan jan nahi zuen basurdea, baina artzainak esan zion ezin zela horrela jan, lehenbizi larrutu behar zela. Beraz, artzainak basurdea hartu eta larrutu zuen. Ordurako otsoa urduritzen hasi zen, goseak amorratzen baitzegoen:

– Orain jan behar dugu! Orain jan behar dugu!

Eta artzainak erantzun zion:

– Hau ez da horrela jaten, jateko lehenbizi erre behar da.

– Ongi da, erreko dugu orduan… -otsoak.

– Arazo bat dago, ez dut egurrik etxolan -artzainak.

– Ekarriko dugu gain horretatik, oihana hortxe dago eta.

Hirurak joan omen ziren eta artzaina hasi zen alimaleko pagondoa aizkoraz mozten. Otsoa, goseak akabatzen eta urduri zegoenez, esan zuen:

– Joan behar dugu!

Orduan artzainak azaldu zion enborra ezin zela bere horretan eraman, arraildu behar zela. Horretan ari zela, alde egiteko modua ikusi zuen

– Nola eraman behar dugu? -galdetu zuten otsoak eta hartzak.

Orduan erantzun zien artzainak:

– Sartu besoak hondoraino eta horrela erraz eramanen dugu.

Besoak hondoraino sartu zituztenean, artzainak aizkora atera eta arraila estutu egin zen. Hasten omen dira arramaka biak eta, artzaina aizkora eta gainerakoak hartu eta etxolara abiatu zen, otsoa eta hartza bertan utzita.

Etxolara iritsi zenean, apaindutako basurdea hartu eta bere etxera abiatu zen.

Handik zortzi egunen buruan, hantxe hil omen ziren otsoa eta hartza.

Bitartean artzainak basurdea jan zuen.

(Erratzu. Moldatua)

Landareak eta animaliak mintzo ziren garaian, elkartu ziren inurri bat eta txori bat. Inurria beti lanean ari zen, jatekoa pilatzen negurako. Txoria inurriari begira egoten zen, kantari eta lasai ederrean.

Negua iritsi zenean, inurria kalera atera eta txoria negarrez ikusi zuen:

– Pi, pi, pi!

Eta inurriak erantzun zion:

– Udan zer aritu hintzen?

– Udan kantari.

– Orain dantza hadi!

(Zubieta. Moldatua)

Baziren behin bi lagun; oso lagunak ziren arren, urte mordo batez ez zuten elkar ikusi, baina egun batean hartzak zeuden mendi batean elkarrekin topo egin zuten.

– Zer diok, aspaldiko?

Ikaragarrizko besarkadak eman zizkioten elkarri. Halako batean, bat korrika hasi eta zuhaitz baten gainera igo zen. Besteak, harriturik, laguna erotuta ote zegoen pentsatu zuen. Atzera begiratu zuenean, hartza hurbil zuela ikusi zuen. Orduan bere burua lurrera bota eta hilarena egin zuen, noizbait aditu baitzuen hartzek ez dutela hilik dagoen ezer jaten. Hartza hurbildu zitzaion eta usaintzen ibili zen; bitartean mutilak arnastu baino ez zuen egiten. Hori ikusita, hartzak buelta eman eta alde egin zuen.

Orduan laguna zuhaitzetik jaitsi eta:

– Zer moduz, aspaldiko? -berriz galdetu zion-. Aizak, aizak, hartzak hiri zerbait ere esan dik!

Hartza belarriaren inguruan usaintzen ibili baitzen, besteak uste zuen hartza solasean aritu zitzaiola belarri ondoan zerbait esanez.

– Hiri hartzak zerbait ere esan dik! Zer esan dik?

– Bai, begira, bi solas egin zizkidak.

– Zer solas dituk horiek? -galdetu zion besteak.

Eta honelaxe erantzun zion:

– Arriskuan hagoenean, alde egin ezak arriskuan uzten hauten lagunengandik.

(Lesaka. Moldatua)

Bazen behin azeri bat. Negua zenez, bere zuloan sartua zegoen, kanpoan dena elurtuta baitzegoen. Elurra mara-mara ari zuen eta, halako batean, azeriari iruditu zitzaion elur malutak lumak zirela.

– Oooo! Zer dira luma horiek? Milaka eta milaka heldu dira! Zer ote dira luma horiek? -azeriak harrituta.

Putre bat inguruan zebilen eta, oihuak aditzean, azeriarengana hurbildu zen zulo ondora.

– Oooo! Zer dira luma horiek, ez dut egundaino ikusi horrelakorik! Milaka eta milaka!

Orduan putreak erantzun zion:

– Bada, hor goian ari dira ahateak, oiloak, oilaskoak… lumatzen. Langile pila bat ari dira gelditu gabe. Horiek lumak dira, bai, bai!

Azeriaren poza! Azeriak hegazti horiek jateko biziki maite baitzituen.

– Hara joaten bazara, harrapatuko duzu nahi adina oilasko eta ahate, nahi duzun guztia!

Eta azeriak:

– Joan behar dut hara gora! Nola joanen naiz?

Orduan putreak esan zion:

– Igo zaitez nire gainera, eta har ezazu buztana ausikian¹⁷!

Azeria, pozez zoratzen oiloak eta oilaskoak lumatzen ari ziren ideiarekin, igo zen putrearen gainera, hartu zuen ausikian eta orduan putrea hegan hasi zen, gora, gora, gora. Une hartan azeria beldurtzen hasi zen.

– Oooo! Non daude oiloak eta oilaskoak?

– Lasai, gorago daude! -erantzun zion putreak-. Gorago daude, gorago!

Azeria hasi zen kezkatzen, azeriak abilak baitira.

– Hain gora? -kezkatuta-. Non daude, bada, horiek?

Eta, halako batean:

– Ooo! Nik behar dut behera erori, behera joan behar dut, lehengo lekura… Baina, nola joanen naiz behera?

Eta putreak esan zion:

– Askatu buztana!

Buztana askatu zuelarik, azeria “iiiiu!” behera joan zen. Behera zihoala, alimaleko¹⁸ harriak ikusi zituen eta oihuka hasi zen:

– Leku, leku, leku!

Gero eta hurbilago ikusten zituenez, ozenago oihukatzen zien:

– Leku zaitezte!

Lurrera iritsi zenean, azeria seko gelditu zen.

(Erratzu. Moldatua)

_____
17- Hozka eginez.
18- Ikaragarri handiak.

Bazen behin bere amarekin bizi zen mutiko koxkor bat. Egun batean, egurra falta zutenez etxea berotzeko, amak esan zion:

– Patxiku, bukatu zaigu egurra eta joan beharko duzu egur eske. Ekarri zama bat otatxa¹⁴.

Joan zen, egin zuen bere zamaxka eta, lana bukatu zuenez, bururatu zitzaion jolasean ari behar zuela. Hasi zen harriak botatzen maldan behera eta, ohartu gabe, ilundu zitzaion. Iluntasun hartan, kezkatzen hasi zen: “Orain nik nola joan behar dut etxera?”. Ezin zuenez bidea harrapatu, hasi zen ilargiari oihu egiten:

– Argi ezak, ilargia! Argi ezak, ilargia!

Eta ilargiak ez zion kasurik egiten. Orduan, berriz:

– Argi ezak, ilargia!

Hiru aldiz deitu zion, eta azkenekoan esan zion:

– Kaka ilargia!

Eta ilargia etorri, Patxiku hartu, eta bere otatxa zamarekin eraman zuen. Hantxe bizi da orduz geroztik.

Ilargi betea dagoenean, ilargiari begiratzen badiozue, ikusiko duzue hor dagoela Patxiku bere otatxa zamarekin.

(Bera. Moldatua)

_____
14- Ote errea.

Adinekoek esaten dute animaliek beti jakiten dutela zer eguraldi egin behar duen; elurra, beroa, hotza… Ardiak, adibidez, normalean udaberritik aurrera mendian gora joaten dira.

Esaten da Ama Birjin martxotan, askotan eguraldi ederra egiten duenez, behin ardi gazteak esan omen ziola ardi zaharrari:

– Gaur Ama Birjin martxoko, nik hemendik aurrera nire bizia mendi gainean aterako.

Eta ardi zaharrak erantzun omen zion:

– San Marko kazkabarra eta elur, nik mendi gainera joateari diot beldur.
Bakoitzak berea egin zuen eta ardi zaharra San Marko pasatu eta gero mendira joan zenean, ardi gaztea harrapatu omen zuen hotzak eta goseak hila.

Horregatik apirilean esaera zahar hau erabiltzen da:

“Apirila biribila, zerria urdandegian hotzak eta goseak hila”.

(Urroz. Moldatua)